SUY NGHĨ VỀ MỘT CÂU TRÍCH IN TRÊN LỊCH

 

Một buổi sáng xé tờ lịch bỗng đọc được câu mà người làm lịch nói là của thầy Mạnh Tử. Đó là câu “không bằng người mà không xấu hổ thì bằng người làm sao được”. Câu nói cứ bám riết trong đầu, cứ khiến phải suy tư.

Thầy Mạnh Tử là vị á Thánh của đạo Nho. Đạo Nho với ông tổ là thầy Khổng Tử, người được suy tôn bằng nhiều danh hiệu. Bậc Thánh, ông thầy của muôn đời, đức giáo chủ của đạo Nho.

Đạo Nho vốn có từ trước Khổng Tử. Đến thầy Khổng là tập hợp lại, hệ thống hóa,  làm cho nó trở thành một học thuyết như một thứ tôn giáo,  gọi là Nho giáo. Lý tưởng của đạo Nho là xây dựng một xã hội hài hòa. Người theo Nho thực hiện tu thân, sửa đức, bồi dưỡng văn tài. Học theo Nho trước để giúp cho mình thành người có đức. Khi đủ đức và gặp thời thì ra làm quan để giúp đời, cứu dân, xây dựng xã hội cho quy củ, nề nếp. Tương truyền thầy Khổng có ba nghìn học trò làm thành một cộng đồng đủ màu sắc. Từ người giàu có và làm quan to trong triều như ông Tử Cống đến người nghèo như thầy Nhan Hồi, một nắm cơm, một bầu nước, đêm ngủ thì co tay làm gối. Có người ưa thanh nhàn như thầy Tăng Sâm. Chủ trương của thầy Khổng là trọng đạo lý. Thầy nói: Giàu có mà bất nghĩa ta xem như mây nổi. Lại khuyên người ta: Giàu mà ham lễ, nghèo mà vui, ấy là hạng người tốt. Đức Thánh Khổng rất quí trọng thầy Nhan Hồi. Thầy Khổng khen họ Nhan: Thật là kẻ sĩ quân tử.

Thầy Mạnh Tử sinh sau Đức Khổng tử 150 năm, được đạo Nho tôn là Á Thánh. Thầy Mạnh chủ trương coi trọng việc nghĩa. Thầy đặc biệt đả phá lối hành xử lấy lợi làm đầu. Theo thầy Mạnh, nếu lấy lợi mà mê hoặc lòng người thì xã hội sẽ sinh rối loạn. Người trên hám lợi tất bòn rút của người dưới, người dưới hám lợi tất lừa dối người trên.

Như vậy người học theo Nho cốt đạt được tài năng, đức độ. Người ta thi đua nhau ở chỗ tu thân. So sánh hơn kém là ở chỗ thực hành đạo lý. Xem thế thì thấy câu nói “không bằng người mà không xấu hổ thì bằng người làm sao được” là để giúp mỗi người ra công, gắng sức trên đường tu tập.

Người nước ta xưa đều học theo đạo Nho. Từ khi nước ta thuộc Pháp thì đạo Nho cứ suy lần, cùng với trào lưu trên thế giới. Điều này được phản ánh rõ nét nhất trong bài thơ “Ông đồ” của Vũ Đình Liên với những câu như:

“Ông đồ vẫn ngồi đấy

Qua đường không ai hay

Lá vàng rơi trên giấy

Ngoài đường mưa bụi bay

 

Năm nay đào lại nở

Không thấy ông đồ xưa

Những người muôn năm cũ

Hồn ở đâu bây giờ.”

Khoa thi chữ Hán cuối cùng đánh dấu chấm hết cho nền cựu học là vào năm 1919.

Từ sau Cách mạng tháng Tám, rồi ba mươi năm đấu tranh giành độc lập thống nhất đất nước đến sau bảy lăm (1975) thì văn hóa nước ta rẽ sang một hướng mới. Lại đến khi công cuộc đổi mới, 1986, với kinh tế thị trường định hướng XHCN thì sự biến đổi đã rất là sâu sắc.

Nhiều năm gần đây báo chí liên tục phản ánh tình trạng xuống cấp của văn hóa. Rồi các loại tệ nạn từ buôn thần bán thánh đến buôn quan bán chức. Từ tham ô, tham nhũng đến lừa đảo ở khắp mọi nơi. Rồi bằng cấp giả. Rồi nạn đạo văn. Người người nhà nhà như muốn xông lên kiếm tiền bằng mọi giá. Giá trị vật chất lên ngôi. Hiện tượng lệch chuẩn trong văn hóa, lối sống đã trở nên phổ biến. Năm 2020, một cựu quan chức ngành giáo dục đã làm dư luận dậy sóng khi phát biểu trước tòa “Ai cũng gù, mình thẳng lưng sẽ thành khuyết tật”[*]   

Trong bối cảnh ấy mà dẫn lời thầy Mạnh rằng “không bằng người mà không xấu hổ thì bằng người làm sao được” thì có khác nào kích thích lòng tham của chúng sinh hơn nữa.

Nên chăng những người làm văn hóa cần cân nhắc kỹ càng kẻo lại hại cho văn hóa.

Tân Phú, 02-3-2022

   Hà Thanh Liêm

MÓN KHAI VỊ

 

Có một bạn kể rằng hồi đi học phổ thông bạn ấy được học một thầy rất thú vị. Mỗi đầu buổi học thầy thường dẫn dắt cả lớp bằng những câu chuyện hấp dẫn cho các trò mê đi rồi mới vào bài giảng chính. Hồi ấy mình đã nghĩ: một tiết dạy 45 phút mà phải làm cho trò mê đi rồi mới giảng bài chính thì còn được mấy thời gian cho bài học.

Nhưng bây giờ thì mình phải nghĩ khác rồi. Không thể gieo trồng hạt giống trên một bãi đất rắn đanh hay um tùm cỏ dại. Trước khi gieo hạt anh phải cuốc cày, xới vun mới đảm bảo hạt gieo xuống được nảy mầm. Khi các trò chưa sẵn sàng nghe mà mình cố bắt chúng phải nghe thì công mình thành công cốc.

Dưới đây mình kể mấy câu chuyện để các thầy làm món khai vị bày ra cho  trò vào mỗi đầu giờ học.

*

*    *

 Các bạn đi học có bao giờ các bạn cắt nghĩa tên các môn học chưa? Tên gọi bao giờ cũng thể hiện một nội dung đằng sau nó. Ví như môn toán là nói về sự tính toán, môn hóa là nói về sự biến hóa của các chất, môn lý là nói về cái lý của sự vật. Có bạn nào cắt nghĩa được tại sao tai ta lại nghe được âm thanh không?

(Nếu có em nào nói được thì thầy nên cho bạn ấy nói. Nếu không ai nói được thì thầy giảng giải. Có thể đưa thêm một vài yêu cầu nữa. Ví dụ chứng minh sự tồn tại của không khí. Tại sao nước ở bể nấu rượu lại nóng trên, lạnh  dưới hay tại sao các hồ ao ở xứ lạnh về mùa đông nước lại ko bị đóng băng tới đáy.

Chú ý rằng đây là thầy toán, hoặc hóa nói chuyện lý. Phải như thế thì trò mới thích)

Nói chung-thầy tiếp- khi cắt nghĩa sự vật mình phải biết cho tường tận thì mới nói. Nếu biết nửa vời thì nên im kẻo lại giống câu chuyện sau đây.

Chuyện rằng:

Có một ông bố vợ một hôm cùng hai chàng rể đi chơi. Một chàng hay nói chữ một chàng dáng vẻ nông dân chuyện gì cũng chỉ một gióng. Trên đường đi thấy một con ngỗng kêu rất to. Chàng hay nói chữ bảo “tràng cảnh tắc đại thanh”. Chàng kia bảo “trời sinh ra thế”.

Tới một chỗ khác thấy con vịt bơi trên hồ, chàng hay chữ bảo “đa mao thiểu nhục tắc phù”. Chàng nông dân bảo “trời sinh ra thế”.

Lại tới một chỗ thấy hòn đá có vết nẻ to, chàng hay chữ bảo “phi nhân đả tắc thiên đả”. Chàng nông dân bảo “trời sinh ra thế”.

Ông bố vợ xem chừng thích chàng rể hay chữ mà ngầm xem thường chàng nông dân. Chàng kia tức lắm. Đến một chỗ ngồi nghỉ chàng ta mới hỏi

-Hồi nãy anh nói như vậy nghĩa là thế nào?

Chàng hay chữ giảng giải:

-"Tràng cảnh tắc đại thanh" nghĩa là cổ dài tất kêu to. "Đa mao thiểu nhục tắc phù" nghĩa là nhiều lông ít thịt thì nổi. Còn "phi nhân đả tắc thiên đả" nghĩa là không người đánh thì trời đánh.

Anh chàng nông dân mới phản công:

-Anh bảo cổ dài kêu to. Thế con ễnh ương thì cổ dài đâu sao nó vẫn kêu to. Còn nhiều lông ít thịt thì nổi mà con ễnh ương chả có tí lông nào vẫn nổi đó thôi. Anh lại bảo hòn đá nứt là không trời đánh thì người đánh. Thế cái L. mẹ anh ai đánh mà cũng nứt như thế.

Bấy giờ ông bố vợ mới mỉm cười thầm nghĩ: À, hóa ra dốt đặc hơn khá lỏng.