CHUYỆN BÁN SÁCH XƯA VÀ NAY

 Trước hết cần giải rõ thế nào là xưa, nay.

Xưa, tức là cái thời các cụ ta còn chia dân thành bốn loại (tứ hàng dân) là Sỹ, Nông, Công, Thương. Dân làm thương nghiệp bị xếp vào hạng bét, thường vẫn được gọi là con buôn. Ông đồ (thầy giáo) ông cống thuộc hàng kẻ sỹ, tức là đứng đầu trong tứ hàng dân. Người đi học vẫn phải nộp học phí nhưng gọi là lễ. Đem dâng lễ thầy để xin học. Thầy còn đứng trên cả cha mẹ, chỉ sau có vua. Tức là cái thứ tự quân – sư – phụ.

Vào thời đó sách quý hơn vàng. Thầy phải đem bán sách là quá khốn cùng. Có câu chuyện Trương Lương được sách hết sức ly kỳ.

Trương Lương là danh thần giúp vua Cao Tổ nhà Hán là Lưu Bang làm nên đế nghiệp. Thủa nhỏ có lần đi chơi Trương Lương gặp một cụ giá quắc thước. Cụ thấy Trương Lương khôi ngô,  dĩnh ngộ thì lấy làm yêu. Để thử lòng Trương Lương cụ vờ đánh rơi dép xuống cầu rồi sai cậu xuống nhặt. Cụ lại làm rơi dép lần nữa, rồi lần nữa là rơi gậy. Cứ thế ba lần cụ sai Lương nhặt Lương đều ngoan ngoãn vâng lời. Cụ khen: trẻ này dạy được. Rồi cụ hẹn Trương Lương canh tư ngày mai đến chỗ ấy, chỗ ấy “ta sẽ tặng cho cuốn sách”.

Hôm sau Trương Lương đến nơi đúng hẹn đã thấy cụ già ngồi đấy. Cụ mắng: Hẹn với người già mà đến muộn thế là không tốt. Rồi cụ cho chuộc lỗi bằng việc hẹn vào canh tư hôm tiếp.

Hôm ấy Trương Lương đi thật sớm. Đến chỗ hẹn mới canh hai nhưng đã thấy cụ ở đó rồi. Thế là lại bị mắng. Rồi cụ là cho cơ hội sửa sai.

Lần này Trương Lương không ngủ. Sau bữa tối chàng đến ngồi sẵn ở chỗ hẹn. Chừng độ canh hai đã thấy cụ già từ xa đi lại, trên tay phất phơ chiếc quạt. Gặp Trương Lương cụ tươi cười trao sách rồi dặn rằng: “Sau này con đi qua chân núi Cốc Thành thấy hòn đá màu vàng thì chính là ta đó”.

Trương Lương được sách chăm chỉ học hành trở nên tài giỏi. Ông đã giúp Lưu Bang trở thành Hán Cao tổ. Cơ nghiệp nhà Hán truyền nối hơn bốn trăm năm. Lại nói Trương Lương trong một lần đi qua chân núi Cốc Thành thấy hòn đá màu vàng đúng như lời thầy dặn. Ông nhặt hòn đã này về kê làm cái gối đầu.

Chuyện sách xưa thiêng liêng thế đấy.

Về người nước ta từ sau cách mạng thì chẳng còn ai nhắc gì tới chữ sỹ nữa. Giai cấp công nhân trở thành tiên tiến. Nhưng người buôn thì vẫn bị coi thường. Từ “con buôn” còn đó. Lại thêm tiếng gọi “con phe”, dân “phe phẩy”. Chuyện này còn cho mãi đến trước năm tám sáu (1986). Từ năm tám sáu bắt đầu kinh tế thị trường. Mọi ngành nghề đều bình đẳng. Chuyện bán buôn phổ cập khắp mọi nhà. Bây giờ sách là hàng hóa. Bán sách là quảng bá văn hóa đọc. Người bán sách là người truyền lửa, ngọn lửa đam mê tình yêu tri thức.

Trở lại những năm tám mươi của thế kỷ trước. Cái đói đã khiến các ông thầy phải làm tất cả mọi việc để trang trải chuyện áo cơm. Nhà thơ Nguyễn Thái Vận đã viết bài thơ đầy xúc cảm:

GẶP THẦY GIÁO CŨ ĐI BÁN SÁCH CŨ.

Phút thầy trò vừa chợt nhận ra nhau

Trên tay thầy tuột rơi chồng sách cũ

Giữa quán sách nghèo bán mua lặng lẽ

Mười năm xa gặp lại sững sờ.

Tôi nhận ra từng trang sách ngày thơ

Thời gian khổ cùng Những người khốn khổ

Những Dot-stoi, Ep-xki chừng không hiểu rõ

Vì sao thầy tôi đưa họ đến đây.

Tuổi trẻ tôi khao khát tràn đầy

Theo trang sách đến những bờ bến lạ

Thầy như con ong cần cù hút nhụy

Lọc sách ra thành lời giảng say sưa.

Sách với thầy là báu vật trong nhà

Bìa quăn mép thầy đưa tay vuốt lại

Mỗi nét in sai có nét chữa của thầy.

Kho báu đời thầy có thể sẽ vơi

Vì sách cứ thành mớ rau hạt gạo

Tôi cúi nhặt giùm thầy đôi tay nặng trĩu

Không dám hỏi đầu chỉ lặng lẽ nhìn thầy.